Reduplicación

Maaya  núup'tuukulo'ob

Augusto Cetzal Tun

E’esajil yo'olal  bix u meyaj núup'tuukulo'ob (conectores) ich maaya t’aan

Kin wóok’ot yéetel kin k’aay
Ka meyaj utia’al ka yaanakteech taak’in
Binen jóoyab beyxan páak ich kool
K’a’abéet in bin xook chéen ba’ale’ tin sataj in xanab
Je’el in báaxale’ wa ka xook táanil
In suku’une’ bin Sací tak Xocén
Tu beetaj u meyaj je’ebix a’alabik ti’e’
Jo’oljeake’ binen jooch ba’ale’ jump’íit nal tin taasaj
Yaan in báab kex ma’ jach k’íilkabeni’
Ma’atáan in k’eyik mix in jats’ik in wíits’in
Mix tu meyaj mix tu xook le’ paalo’

Ich ka’anal k’áaxe’ yaan jejeláas ba’alche’ob je’ebix kéej yéetel sakxikin uláak’ob je’ebix le ku’uko’ yéetel le t’uut’o’ je’el u suukkintalo’ob ichil naj

Oracion Simple

    AUGUSTO CETZAL TUN

 MILNER ROLANDO PÁCAB ALCOCER

Ti’ le tuukul beya’ chéen ku chíikpajal jump’éel péeksil. Le tuukulo’oba’ ka’ap’éel bix je’el u páajtal u chíikpajlo’obe’: INTRANSITIVO yéetel TRANSITIVO.

Ichil jump’éel tuukul INTRANSITIVOe’ chéen ku táakpajal juntúul máak wa jump’éel ba’ali’, le je’elo’ leti’ le máax beetik le ba’ax ku ya’ala’alo’; le je’el xano’ sujeto wa agente u k’aaba’. Ichil le tuukulo’ob beya’ k’a’ana’an u chíikpajal óoxp’éel ba’ali’: u súutukil, máax beetik yéetel u péeksilil. Chéen ba’ale’ jela’an u bin u tso’olol ichil jump’éel tuukul incompletivo, completivo wa subjuntivo, je’el bix u ye’espajal te’ yáanala’:

Ichil jump’éel tuukul TRANSITIVOe’ ku táakpajal wa ku chíikpajal ka’atúul máak wa ka’ap’éel ba’al. Juntúule’ leti’ le máax beetik le ba’ax ku ya’ala’alo’ yéetel uláak’e’ leti’ le máax k’amiko’.

Ichil le tuukulo’oba’ k’a’ana’an u chíikpajal tuláakal le ba’alo’oba’: súutukil, máax beetik, moots péeksil, bix le péeksilo’ (t, s, 0), u modoil, máax k’amik. U modoile’ ku jelpajal ich incompletivo (ik), completivo (aj) yéetel subjuntivo (ej). Je’el bix u chíikpajal ti’ le e’esajilo’oba’:

 

*Ichil subjuntivoe’ wa ku chíikpajal le modoo’ (ej), ma’ tu chíikpajal le máax k’amiko’ tumen ti’ ku xóot’ol le tuukulo’, wa ku chíikpajal máax k’amike’ ku sa’atal ej.

Oraciones relativas

 María Dolores Dzul Barboza

 Suemi de Jesús Segovia Carrillo

Le tuukulo’oba’a ku ya’alal relativas tumeen yaan ka’ap’éel péeksil ku mul meyajo’ob, chéen ba’ale ma’ ka’ap’éel ba’al táan u meentali’, chéen juntúul máax meentik, yéetel jump’éel u súutukil.

Le yáax péeksilo’ je’el u páajtal u ya’ala’al: verbo principal yéetel le ka’a péeksilo’ verbo secundario ti’ le uláak’o’.

Yaan tuukule’ ku ya’alik Ba’ax tia’al (De propósito) yéetel Bix (De manera) u yúuchul jump’éel ba’al.

a) Ba’ax tia’al (De propósito).- Ti’ le tuukula’ le yáax péeksilo’ wa verbo principal, u nooy, u chulu’ulil wa chuun le tuukulo’, ku taal ti’ péeksil péekbal. Je’el bix: bin, taal, na’akal, éemel, jóok’ol, okol, k’uchul,luk’ul, líik’il, lúubul.

Ts’o’kol, káajal, chúunul yéetel léekel kex péesilo’ob péekbal ma’ jach u ch’aik u tuukul Relativoi’.

Le péeksil ka’a péepsilo’ utia’al u chúukbesik le tuukulo’, le beetike’,je’e ba’axak péeksil je’el u páajtal ts’aike’. Ba’le’ ma’ tu bisik súutukil, mix máax meentik, tumeen ku múul meyaj yéetel le yáaxo’.

E’esajilo’ob ti’ Ba’ax tia’al (De propósito).

b) Bix (De manera).- Te’ tukuula’ laylie’ ka’ap’éel péeksil ku mul meyaji’. Le yáax péeksilo’ wa verbo principal, u nooy, u chulu’ulil wa chuun le tuukulo’, ku taal ti’ péeksil péekbal, le ka’a jáatso’ yaan teene’ ku beeta’al yéetel u moots t’aanil, moots péeksil posicional, adverbio wa ula’ak’ jejeláas péeksiloób. Ma’ tech xan u bisik súutukil, mix máax meentik, tumeen ku múul meyaj yéetel le yáaxo’ chéen ba’ale’ k’a’abet u bisik jump’éel t’aan (il) tu paachil, leti’ sutik bix (de manera) u beeta’al.

E’esajilo’ob ti’ Bix (De manera) u beta’al

Tuukulo'ob ka'ap'éel u péeksilil (oraciones compuestas)

Ichil le tuukulo’ob tu’ux ku meyaj ka’ap’éel péeksile’ yaan le ku ya’ala’al relativao’obo’, ichil le je’elo’oba’ yaan ka’a jaatsi’: ba’ax tia’al (De propósito) yéetel bixi’ (de manera)

a) BA’AX TIA’AL (De propósito).- Ti’ le tuukulo’oba’ jump’éel u péeksil péekbale’ ku múul meyaj yéetel uláak’ péeksil utia’al u jets’ik ba’ax tia’al ku beeta’al jump’éel ba’al.

Le yáax péeksilo’ ku meyaj bey noj péeksile’ (principal), le u jeelo’ bey u chúuka’anile’ (secundario). Le yáaxo’, péeksil péekbal, je’el bix le je’elo’oba’: jóok’ol, luk’ul, na’akal yéetel uláak’o’ob.

E’esajilo’ob:

Futuro Profético

Completivo intransitivo

b) BIXI’ (De manera)

Ti’ le tuukulo’oba’, tu paach le péeksil ku beetik u chúuka’anilo’, ku táak’al –il utia’al u ye’espajal bix u beeta’al le ba’ax ku ya’alik le noj péeksilo’, je’el bix: xíimbalil, áalkabil, xaklankil, jotlankil yéetel uláak’o’ob. Le noj péeksilo’ láayli’ péeksil péekbale’.

E’esajilo’ob:

Péeksil Compuestos

                                                                                                      Augusto Cetzal Tun

Le péeksil ku ya’ala’al compuestoso’ leti’ ku yaantal ken núup’uk yéetel jump’éel u jeel kóom ts’íib, ichilo’obe’ yaan: Incorporación yéetel Instrumental

Incorporación: Péeksil yéetel k’aaba’

E’esajilo’ob:

Ch’akche’, pa’atuunich, k’áatchi’, wak´ts’oon, pa’ap’úul, pa’akoot, joksu’uk, ch’inch’íich’, ch’intuunich, pa’asuup’ yéetel u laak’o’ob.

Lelo’oba’ ken máansa’ak ichil transitivoe’ ku ts’íibta’al yéetel TIK

  

 

Instrumental: Péeksil yéetel u k'aaba'  junxóot' wíinkilal

 E’esajilo’ob:

Tsolxikin, pa’ajo’ol, túukni’, xúuchni’, ts’óopk’ab, lóomk’ab, báayk’ab, múuts’ ich, páajkal, léechkal, kojpíix, yéetel uláak’o’ob.

Lelo’oba’ ken máansa’ak xan ichil transitivoe’ ku ts’íibta’al yéetel TIK

• Le nojoch máako’ táan u tsolxikintik u paalalo’ob.
• Le chan paalo’ ts’o’ok u pa’ajo’oltik u meyaj.
• Le k’éek’eno’ táan u túukni’itik* le joonajo’.
• In walak’ peek’e’ ts’o’ok u xúuchni’itik u yo’och ja’.
• In kiike’ táan u ts’óopk’abtik le sakano’.
• In wíits’ine’ tu lóomk’abtaj in wich.
• In na’e’ tu báayk’abtaj le in paach yajo’.
• Le chan paalo’ táan u múuts’ichtik u yéet xookil.
• Le jkolnáalo’ yaan u páachkaltik le che’o’.
• In yuume’ tu léechkaltaj u páawo’.
• Teeche' ts’o’ok a kojpíixtik le mayakche’o’.

* Le péeksilo’ob je’ebix k’áatchi’, ts’íilche’, yéetel túukni’ beey ts’oka’ano’ob yéetel vocale’, ken máansa’ak transitivoe’ ku ts’a’abal jumpéel vocal ka p’áatak beya’: k’áatchi’itik, ts’íilche’etik, túukni’itik

Péeksilo'ob

tumen: Armando Jesús Cauich Muñoz

Ku ya’alale’ wa jump’éel p’éeksil monosilábico yéetel chowak juume’ le káan suunak transitivoe’ ku suut yéetel junp’éel kóom juum.
Beyo’ ti’ intransitivoe’ chowak, transitivoe’ ku kóomtal, je'ex le je'ela':

xook kin xokik
p'uuch ka p'uchik